در دهه گذشته صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) به طور چشمگیری در سراسر جهان رشد کرده و تأثیرات قابل توجهی روی صنایع و حوزه‌های مختلف دانش گذاشته است. بخش مالی نیز از این تحولات بهره برده و فناوری‌های مالی (FinTech) را به‌عنوان ابزاری جدید برای نوآوری و توسعه به کار برده است. از این میان، فناوری دفتر کل توزیع‌شده[1] به‌واسطه ویژگی‌های ذاتی خود مانند شفافیت و تغییرناپذیری توانسته سهم بسزایی در تحول فرایندهای مبتنی بر فضای دیجیتال داشته باشد و با ماهیت غیرمتمرکز خود، بنیان بسیاری از سازمان‌های متمرکز را با مخاطره روبه‌رو سازد.
از زمان شکل‌گیری این فناوری و معرفی بیتکوین تا ظهور سازمان‌های غیرمتمرکز خودگردان[2] و پیدایش مفاهیم مالی غیرمتمرکز[3] زمان زیادی سپری نشده، لیکن در همین دوره کوتاه بسیاری از کسب‌وکارها دستخوش تغییر شده‌اند و طرح‌هایی در خصوص آمادگی و ظرفیت‌سازی برای استفاده از این فناوری را در دستور کار خود قرار داده‌اند. برخی پیش‌بینی‌ها[4] از ارزش‌‌افزوده بالغ بر 1.76 تریلیون‌دلاری این صنعت در سال 2030 برای اقتصاد جهانی حکایت می‌کنند و برخی نیز[5] سهم 10درصدی این فناوری از بستر توکن‌سازی دارایی‌ها را در سال 2025 انتظار دارند. قابل توجه است که اعداد فوق به ارزش‌‌افزوده این فناوری برای صنعت اشاره می‌کند و نه حجم بازار رمزارزها.
یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری دفتر کل توزیع‌شده، توکن‌سازی دارایی‌های واقعی[6] است که به‌وسیله آن امکان تعیین و انتقال مالکیت دارایی‌های واقعی مثل مسکن، زمین، خودرو، سهام و غیره به صورت دیجیتال فراهم می‌آید. در این روش می‌توان دارایی‌های واقعی را در قالب گواهی‌های دیجیتال یا همان توکن بر بستر فناوری دفتر کل توزیع‌شده ثبت کرد و آن را بین ذینفعان انتقال داد یا در بازارهای دیجیتال تبادل کرد. در حال حاضر، فناوری توکن‌سازی دارایی‌های واقعی هنوز در مراحل اولیه و نوظهور خود قرار دارد، اما رو به رشد است. بسیاری از شرکت‌ها و استارتاپ‌ها به دنبال استفاده از این فناوری برای توسعه بازار، افزایش شفافیت و معتبرسازی تراکنش‌های مالی هستند، اما هنوز مسائل امنیتی و قانونی مرتبط با توکن‌سازی دارایی‌های واقعی نیاز به حل دارد.
برای انتشار هر توکن دارایی واقعی، یک سپیدنامه و مستندات مربوط به آن دارایی منتشر میشود که در آن توضیحات لازم راجع به مسائل فنی، حقوقی و کسب‌وکاری توکن و دارایی پشتوانه آن شرح داده میشود. ازجمله این موارد می‌توان به چرخه عمر توکن، مکانیسم توزیع توکن، شبکه مورد استفاده برای انتشار، استاندارد قرارداد هوشمند و غیره اشاره کرد. ازآنجاکه عموماً توکن‌ها فاقد شبکه مستقل هستند و بر بستر سایر شبکه‌ها مانند اتریوم منتشر می‌شوند، سپیدنامه آنها ذیل الزامات ذکرشده در سپیدنامه شبکه اصلی قرار می‌گیرد و ضروری است از قواعد آن شبکه‌ها تبعیت کنند.
در سپیدنامه دارایی‌هایی که ذاتاً دیجیتال هستند مانند بیتکوین، ضمانت اجرایی برپایه قواعد ریاضی و الگوریتم اجماع است؛ ازاین‌رو، امکان اختلال از طرف خالق آن یا نهادهای متمرکز مانند دولت‌ها یا احدی از ماینرها به کمترین حد می‌رسد. لیکن در سپیدنامه توکن‌های دارایی‌های واقعی، امکان ایجاد ضمانت اجرایی که صرفاً برپایه قواعد ریاضی باشد دور از دسترس است؛ ازاین‌رو در این سپیدنامه‌ها، ضمانت اجرایی بسیاری از تعهدات به عهده نهادهای دنیای واقعی مانند بانک، نهاد امین (کاستودی)، قانون‌گذار یا گروهی از ناظران گذاشته شده که در همه موارد ضمانت اجرایی کمتری نسبت به سازوکار رایج در فضای غیرمتمرکز مانند بیتکوین یا اتریوم دارند و به همین دلیل هم بهتر است ارزش‌افزوده‌ای که فناوری دفتر کل توزیع‌شده برای توکن‌سازی ایجاد می‌کند را بیشتر معطوف به ایجاد شفافیت، برگشت‌ناپذیری و انکارناپذیری دانست و کوشید از راه‌های مختلف ضمانت اجرایی برای تعهدات ذکرشده در سپیدنامه آن توکن ایجاد کرد.
در ایران همسو با فضای بین‌المللی، شبکه ققنوس بر بستر فناوری دفتر کل توزیع‌شده با هدف توکن‌سازی دارایی‌های راکد شبکه بانکی در سال 1397 از سوی تعدادی از شرکت‌های فعال بانکی شکل گرفت که مجموع ارزش توکن‌سازی‌شده در بستر آن از مرز چهار هزار میلیارد تومان فراتر نرفته است. در این شبکه ناشران می‌توانند در یک چهارچوب حقوقی مشخص اقدام به توکن‌سازی دارایی‌های خود کنند و میزبان‌های شبکه به‌عنوان تأییدکنندگان تراکنش‌ها نقش نظارت بر عملکرد آنها را به عهده دارند. بانک مرکزی نیز در سال 1400 با راه‌اندازی شبکه برنا، بستری برای عرضه ريال دیجیتال معرفی کرد که انتظار می‌رود فرصت عرضه انواع دیگر توکن‌ها در یک چهارچوب فنی و حقوقی مشخص در این شبکه نیز مهیا شود.
در ادامه توصیه‌هایی برای توکن‌سازی دارایی‌های واقعی ارائه میشود که می‌تواند بخشی از این ضمانت اجرایی را تسهیل کند:
- در توکن دارایی‌های واقعی، وجود نهادی به‌عنوان کاستودی که نقش نگهداری دارایی را بر عهده دارد انکارناپذیر است. اگر دارایی مزبور ماهیت پولی داشته باشد، نهاد کاستودی می‌تواند یک بانک باشد و پول را در قالب یک سپرده نگهداری کند. هر توکن به منزله واحد معینی از پول قلمداد میشود که بر اساس مندرجات سپیدنامه آن، در تعهد ناشر یا کاستودی است. در مورد سهام قابل معامله در بورس نیز یک صندوق سرمایه‌گذاری می‌تواند نقش یک کاستودی را ایفا کند و هر توکن را به منزله یک برگ سهم یا یک واحد صندوق در نظر بگیرد. لازم به ذکر است که موارد فوق مشروط به تأیید بانک مرکزی و سازمان بورس و اعطای مجوزهای مربوطه برای ایجاد حساب سپرده یا صندوق فوق‌الاشاره خواهد بود.
- برای توکن‌سازی دارایی‌هایی که ماهیت کالایی دارند می‌توان از ظرفیت قبض انبار استفاده کرد. در اینجا هر توکن به منزله قبض پذیرش مقدار مشخصی از کالا در انبار است که چنانچه به امضای الکترونیکی مطمئن ناشر (انباردار) رسیده باشد می‌تواند از نظر قانونی قابل استناد باشد.
- توکن‌سازی سهام شرکت‌ها نیز می‌تواند با تصویب مجمع عمومی آن شرکت و افزودن بندهای متناسب به اساسنامه انجام شود. ازآنجاکه هر برگ سهم یک شرکت در واقع گواهی اعلامیه بدهکاری آن شرکت خطاب به صاحبان سهام است، چنانچه مجمع بپذیرد که ثبت مالکیت و نقل‌وانتقال سهام آن شرکت بر بستر فناوری دفتر کل توزیع‌شده باشد، می‌توان هر توکن را به‌عنوان یک برگ سهم آن شرکت قلمداد کرد که با تأیید هیئت‌مدیره و رعایت سازوکارهای قانونی بین سهامداران منتقل میشود.
در خاتمه خاطرنشان می‌سازد توکن‌سازی دارایی‌های واقعی به دلیل ماهیت نوپدید خود دارای ابعاد پنهان زیادی است که نیازمند بررسی‌های بیشتر و رعایت ملاحظات حقوقی، فنی و کسب‌وکاری است. امید است با کوشش همه ذینفعان بتوان از این ظرفیت به‌عنوان ابزاری برای بهبود فرایندهای تأمین مالی بنگاه‌های تولیدی در ایران و جهان استفاده کرد.
[1] Distributed ledger Technology (DLT)
[2] Decentral Autonomous Organizations (DAO)
[3] Decentralized Finance (DeFi)
[4] “Time for trust: The trillion-dollar reasons to rethink blockchain”; PWC, Oct. 2020.
[5] “Impacts of the Blockchain on fund distribution”; Deloitte, 2018.
[6] Real World Asset (RWA) Tokenization
