بررسی سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران از منظر حقوقی

سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران مشتمل بر یک مقدمه، هشت ماده و پنج تبصره در جلسه 901 مورخ 29/03/1403 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید. تصویب این سند نشانگر اهمیت هوش مصنوعی برای نظام حکمرانی کشور است. برخلاف رمزدارایی‌ها که همچنان در یک وضعیت مبهم قرار دارند و ظاهراً نهادهای حاکمیتی به یک جمع‌بندی مشخص و رسمی نرسیده‌اند، شورای عالی انقلاب فرهنگی یک گام مهم در عرصه سیاست‌گذاری هوش مصنوعی در کشور برداشته است. شناسایی و به ‌رسمیت‌ شناختن هوش‌ مصنوعی، تعریف و تعیین ارزش‌های تحت حمایت سیاست‌گذار و ایجاد ساختاری با عنوان «سازمان ملی هوش مصنوعی» برای سامان‌دهی و توسعه زیست‌بوم هوش‌ مصنوعی کشور از ویژگی‌های این سند است که می‌تواند در آینده برای استفاده و استناد اشخاص مرتبط با این زیست‌بوم کاربرد داشته باشد.

از سوی دیگر برخی عبارات و اصطلاحات استفاده‌شده در این سند بسیار مبهم، آرمانی و دور از واقعیات ملموس هستند و تحقق‌ناپذیر به نظر می‌رسند. مثلاً درباره اخلاق هوش مصنوعی، که موضوعی مهم و قابل توجه است، ابتدا بر استفاده مسئولانه و مبتنی بر ارزش‌های اسلامی از فناوری هوش مصنوعی تأکید شده و در ادامه یکی از نمونه‌های مسائل مرتبط با هوش مصنوعی، عدم سوگیری و تبعیض بیان شده است؛ در حالی که «ارزش‌های اسلامی» عبارتی بسیار مبهم است که بین صاحب‌نظران مختلف علوم اسلامی نیز درباره آن اختلاف نظر‌های فراوانی وجود دارد و این فقره در ساحت اخلاق بسیار پیچیده است. همچنین تأکید بر مبتنی بودن هوش‌ مصنوعی بر ارزش‌های اسلامی با عدم سوگیری و تبعیض مغایرت دارد، زیرا همواره با تعیین هرگونه ارزشی برای یک موضوع، یک سوگیری و تبعیض ایجاد می‌شود و اکنون یکی از مباحث جدی و محل مناقشه بین ایران و مجامع مختلف بین‌المللی است که از اختلاف دیدگاه‌ها در این زمینه ناشی می‌شود و در داخل کشور نیز هنوز در بسیاری از موضوعات مرتبط به یک نتیجه مشخص نرسیده‌ایم. به‌طور واضح‌تر مسائلی همچون تفاوت‌های مذهبی، دینی و جنسیتی از منظر ارزش‌های اسلامی دارای اثرات مختلفی است که ممکن است از نظر برخی دیدگاه‌های عرفی یا قرائت‌های نوین از مبانی اسلامی، نوعی تبعیض تلقی شود.

سایر موضوعات مشابه عبارت‌اند از: حریم خصوصی، ارزش‌ها و هنجارهای جامعه اسلامی، حاکمیت جهان‌بینی توحیدی اسلام، رعایت اصول اعتقادی و مجموعه ارزش‌های اخلاقی اسلام، حیات طیبه جاودانه، جهت‌گیری‌های منجر به فساد و منکر و تقویت فضای غفلت، تأمین آرمان‌ها و ارزش‌های مرتبط با انسان الهی و جامعه اسلامی، هوش مصنوعی توانمندساز، آگاهی‌بخش، اخلاق‌مدار و تمدن‌آفرین، تقویت مردم‌محوری و روحیه تعاون در توسعه و بهره‌برداری از هوش مصنوعی و جهت‌دهی به هوش‌ مصنوعی در مسیر پیشرفت مبتنی بر ارزش‌های اسلامی و ایرانی.

عبارات مذکور هرچند نشانگر دغدغه تنظیم‌کنندگان سند ملی هوش‌ مصنوعی و در جهت حمایت از این ارزش‌های والاست، اما این برداشت را به ذهن متبادر می‌کند که ایجاد یک «هوش‌ مصنوعی اسلامی» شبیه «اینترنت ملی» یا «اینترنت اسلامی» در مدنظر تنظیم‌کنندگان بوده است. در هر حال در این سند از عبارات و اصطلاحاتی استفاده شده است که تعریف مشخص و روشنی ندارد و در پیاده‌سازی آنها نیز ابهاماتی جدی هست.

توجه به زیرساخت‌های حکمرانی؛ مانند ایجاد و ارتقای زیرساخت‌های فنی، قانونی و تنظیم‌گری، اصلاح قوانین و مقررات موجود و به رسمیت شناختن مالکیت و حق بهره‌برداری انتفاعی هر شخص یا نهاد بر داده‌های تولیدی خود، تدوین لوایح قانونی لازم به‌منظور ایجاد زیرساخت‌های حقوقی برای بهره‌گیری و مواجهه با مخاطرات هوش‌ مصنوعی در کشور از قبیل تعیین مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی هوش‌ مصنوعی خودمختار و رعایت حریم خصوصی، پاسخگویی و نداشتن تبعیض، تدوین استانداردهای مربوط به مالکیت، تولید، نگهداری، تبادل و به‌اشتراک‌گذاری داده و همچنین ایمنی و امنیت سیستم‌ها و خدمات هوش ‌مصنوعی، اصلاح قوانین لازم در حوزه مالکیت فکری تولیدات مبتنی بر هوش ‌مصنوعی و ثبت اختراعات این حوزه و تسهیل در ایجاد سامانه‌های شناسایی خروجی‌های مرتبط از نکات مثبت این سند محسوب می‌شود که بایستی پیگیری جدی شوند.

هرچند تدوین و تصویب سند ملی هوش‌ مصنوعی جمهوری اسلامی ایران به نوبه خود یک اقدام شایسته محسوب می‌شود، اما از نظر حکمرانی و حقوقی دارای چالش‌های اساسی است. اول، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی فاقد ضمانت اجرای حقوقی کافی هستند و به تبع آن جایگاه حقوقی مصوبات «شورای ملی راهبری هوش مصنوعی» و «سازمان ملی هوش مصنوعی» نیز محل تأمل است. دوم، نسبت میان صلاحیت «شورای عالی فضای مجازی» با «شورای عالی انقلاب فرهنگی» و مصوبات این دو نهاد در زمینه هوش‌ مصنوعی و فضای مجازی است.

بهتر نبود که تدوین این سند و ایجاد ساختار جدید در شورای عالی فضای مجازی و ذیل وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام می‌شد؟

به نظر می‌رسد در یک نگاه بدبینانه و ناشی از تجارب پیشین، سرنوشت شورای ملی راهبری هوش‌ مصنوعی و سازمان ملی هوش‌ مصنوعی همچون بسیاری از ستادها و شوراهای عالی کشور، مبهم و بدون دستاورد قابل توجهی باشد و ایجاد یک نهاد نمادین در زمینه هوش ‌مصنوعی با انبوهی از مصوبات و مقررات معارض، مبهم و غیرضروری، فقط ویترین زیست‌بوم فناوری اطلاعات کشور را تزئین کند.