چرا ارز دیجیتال بانک مرکزی در خاورمیانه پرطرفدار است؟

طبق گزارش‌هایی که صندوق بین‌المللی پول منتشر کرده، کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی (ME&CA) به‌طور فزاینده‌ای به ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به‌عنوان ابزاری نوآورانه برای ارتقای سیستم‌های مالی و اقتصادی خود، علاقه‌مند می‌شوند. نزدیک به دوسوم کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی در حال بررسی‌ پذیرش ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به‌منظور ترویج فراگیری مالی و بهبود کارایی پرداخت‌های فرامرزی هستند.

در جدول زیر وضعیت پذیرش ارزهای دیجیتال بانک مرکزی در خاورمیانه مشخص شده است:

ارزهای دیجیتال بانک مرکزی پتانسیل فراوانی برای ارتقای فراگیری مالی در منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی (ME&CA) دارند. با این ‌حال، برای تحقق آن، CBDCها باید بتوانند شکاف‌های موجود در سیستم‌های فعلی را برطرف کنند. این شکل از پول می‌تواند مزایای بسیاری برای خاورمیانه داشته باشد که در ادامه آمده است:

• ترویج فراگیری مالی: دسترسی به خدمات مالی در خاورمیانه و شمال آفریقا به‌طور یکسان توزیع نشده است. بخش قابل‌ توجهی از جمعیت، به‌ویژه در مناطق روستایی و جوامع کم‌درآمد، به حساب‌های بانکی یا خدمات پرداخت رسمی دسترسی ندارند.‌ CBDCها به‌عنوان یک راه‌حل دیجیتال و بالقوه کم‌هزینه، می‌توانند برای این افراد، دسترسی به سیستم‌های مالی را آسان‌تر کنند و فراگیری مالی را در منطقه ارتقا دهند.
• افزایش کارایی پرداخت‌ها: سیستم‌های پرداخت فعلی در این منطقه اغلب با موانعی مانند منطبق نبودن استانداردها، فرایندهای پیچیده و هزینه‌های بالا روبه‌رو هستند.‌ CBDCها می‌توانند با ارائه پلتفرمی یکپارچه و کارآمد، تراکنش‌ها را سریع‌تر، ارزان‌تر و شفاف‌تر کنند. این کار به نفع خانوارها، بنگاه‌ها و دولت‌ها خواهد بود.
• تسهیل تجارت فرامرزی: پرداخت‌های فرامرزی در خاورمیانه و شمال آفریقا به دلیل عوامل مختلفی ازجمله کارمزدهای زیاد، نرخ‌های ارز متغیر و الزامات نظارتی پیچیده، ممکن است چالش‌برانگیز باشد. CBDCها می‌توانند با ساده‌سازی فرایند، کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت تراکنش‌ها، تجارت فرامرزی را در منطقه تسهیل کنند.
• نوآوری در خدمات مالی: CBDCها پلتفرمی جدید برای ارائه خدمات مالی نوآورانه مانند پرداخت‌های خرد، اعتبارات دیجیتال و قراردادهای هوشمند دارند که می‌تواند به توسعه بازارهای مالی، افزایش رقابت و ارائه خدمات بهتر به مشتریان کمک کند.
• حفظ حاکمیت پول: با ظهور ارزهای دیجیتال خصوصی مانند بیت‌کوین، برخی از بانک‌های مرکزی نگران از دست دادن کنترل خود بر سیستم‌های پرداخت هستند. CBDCها به‌عنوان یک جایگزین دیجیتال تحت کنترل بانک مرکزی، می‌توانند حاکمیت پول را در عصر دیجیتال حفظ کنند.

• مقابله با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم: CBDCها با ارائه یک رکورد تراکنش شفاف و قابل‌ ردیابی، می‌توانند به مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم کمک کنند.

---

پراکندگی اهداف اجرای CBDC  در منطقه منا

---

طبق نظرسنجی صندوق بین‌المللی پول (IMF) از کشورهای الجزایر، ارمنستان، آذربایجان، بحرین، جیبوتی، مصر، گرجستان، ایران، عراق، اردن، قزاقستان، کویت، جمهوری قرقیزستان، لبنان، لیبی، موریتانی، مراکش، عمان، پاکستان، قطر، عربستان سعودی، سومالی، سودان، سوریه، تاجیکستان، تونس، ترکمنستان، امارات متحده عربی، ازبکستان، اردن و غزه و یمن، کشورهای منا متناسب با گروهی که قرار می‌گیرند، اهداف متفاوتی از اجرای CBDC  در کشور خود دارند که در جدول زیر مشاهده می‌شود.

---

اهمیت انتخاب فناوری برای CBDC در منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی

---

انتخاب فناوری مناسب برای CBDC تأثیر چشمگیری بر کارایی، امنیت و انعطاف‌پذیری سیستم پرداختی خواهد داشت که حول این ارز دیجیتال فعالیت می‌کند.

به نظر می‌رسد کشورهایی که در مرحله آزمایشی یا تحقیقات پیشرفته هستند، یک CBDC مبتنی بر فناوری دفترکل توزیع‌شده مجوزدار (DLT) را ترجیح می‌دهند. در این مدل، بانک مرکزی کنترل‌های کلیدی را در اختیار خود نگه می‌دارد.

ایران نیز از این فناوری برای مرحله آزمایشی خود استفاده کرده و روی پلتفرمی به نام «برنا» برنامه خود را اجرا کرده است. برنا یک پلتفرم DLT مجوزدار است؛ به این معنی که بانک مرکزی تصمیم می‌گیرد کدام نهادها به آن دسترسی داشته باشند. این فناوری با استفاده از Hyperledger Fabric، پلتفرم بلاکچین سازمانی منبع‌باز که IBM تأسیس کرده، توسعه یافته است. البته باید در نظر گرفت که این فناوری در ایران فعلاً برای پرداخت‌های خرد آزمایش شده است.

قزاقستان که پس از ایران در زمینه ارز دیجیتال بانک مرکزی پیشرو در خاورمیانه است نیز در حال ‌توسعه CBDC خود بر اساس DLT است، اما همچنان برخی ویژگی‌های سیستم‌های متمرکز را حفظ می‌کند؛ مانند کنترل دسترسی به شبکه برای اعضای جدید. با این ‌حال، بانک ملی قزاقستان هنوز در حال تصمیم‌گیری است که یک پلتفرم DLT مجوزدار اختصاصی راه‌اندازی کند یا از راه‌حل‌های شرکت‌های توسعه‌دهنده یا نرم‌افزار منبع‌باز بهره گیرد.

---

ایران؛ پرچم‌دار بیشترین فراگیری مالی در خاورمیانه

---

دسترسی به حساب‌های بانکی در کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی پایین‌تر از میانگین جهانی است که نشان‌دهنده سطح پایین فراگیری مالی است. دسترسی به حساب‌های بانکی در کشورهای شورای همکاری خلیج‌ فارس (GCC) نسبتاً بالاتر است؛ در حالی ‌که کشورهای با درآمد پایین در خاورمیانه، شمال آفریقا، افغانستان و پاکستان (MENAP) کمترین دسترسی را دارند. درصد جمعیت بزرگسال دارای حساب بانکی از 6 درصد در سودان تا ۹۰ درصد در جمهوری اسلامی ایران در منطقه منا متغیر است.

میزان استفاده از روش‌های پرداخت دیجیتال نیز در این منطقه کمتر از مناطق دیگر است. عربستان سعودی به لطف استراتژی جامع پرداخت دیجیتال در چهارچوب برنامه توسعه چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود، سریع‌ترین نرخ پذیرش پرداخت‌های دیجیتال را دارد.

در داخل منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، در پذیرش پرداخت‌های دیجیتال اختلاف زیادی وجود دارد، اما اکنون ایران در بحث دسترسی به پرداخت‌های دیجیتال نیز حرف اول را می‌زند. کشورهایی مانند جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی با ۸۵ درصد، ۷۳ درصد و ۷۷ درصد از بزرگسالان که در سال ۲۰۲۱ از پرداخت‌های دیجیتال استفاده می‌کنند، سطوح بالایی از استفاده از پرداخت‌های دیجیتال را نشان می‌دهند. در مقابل، کشورهایی مانند عراق و افغانستان به ترتیب با ۱۴ درصد و ۸ درصد، نرخ پذیرش بسیار پایین‌تری دارند.

این اختلاف در نرخ پذیرش ممکن است نشان‌دهنده هزینه زیاد سیستم‌های پرداخت دیجیتال موجود در برخی کشورها باشد که می‌تواند بخش‌هایی از جمعیت را از این خدمات محروم کند.

گردش پول نقد در کشورهای کم‌درآمد و شکننده و درگیر منازعه (LICs و FCSs) این منطقه به‌طور ویژه زیاد است. برای مثال، در عراق و موریتانی، گردش پول نقد به ترتیب در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۰ حدود ۲۶ درصد از تولید ناخالص داخلی آنها بوده است. در مقابل، گردش پول نقد در کشورهای شورای همکاری خلیج ‌فارس در حال کاهش بوده و به‌طور متوسط فقط ۵.۴ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۱ را تشکیل می‌دهد که نشان‌دهنده پیشرفت دیجیتال در این منطقه است.

در نهایت باید گفت CBDCها ظرفیت قابل ‌توجهی برای تحول سیستم‌های مالی در منطقه منا دارند. ایران نیز با توجه ‌به آمارها ظرفیت و انگیزه‌های بیشتری برای اجرای ریال دیجیتال بانک مرکزی دارد و طبیعی است که در این بحث در خاورمیانه پیشرو باشد.